گفتار اول- عامل یا عوامل انسانی
اگر نسبت انسان را با عنصر مادی جرم بسنجیم، مرتکب مسلماًً کسی که جرم را مادتاً انجام داده و یا شروع به اجرای آن مبادرت ورزیده است. (اردبیلی، ۱۳۸۵، ۲۶) به عبارت دیگر، عامل جرم کسی است که خود شخصاً مرتکب جرم شده باشد. لیکن غالباً در جوار مرتکب اصلی کسانی دیگری نیز هستند که به نحوی در وقوع رفتار مجرمانه دخالت دارند. در چنین مواردی گاه دخالت سایر افراد در ارتکاب جرم به صورت همکاری و مساعدت در ارتکاب جرم است بدون آنکه در رفتار مجرمانه مستقیماً دخالت داشته باشد و گاه نیز مرتکب اصلی را در ارتکاب عنصر مادی جرم مساعدت و یاری نموده و خود نیز در ارتکاب رفتار مجرمانه دخالت مستقیم داشته، که به شرح ذیل مورد اشاره قرار می‌گیرد.
۱- مباشرت در ارتکاب رفتار مجرمانه
از لحاظ عنصر مادی، مباشر کسی است که شخصاً مرتکب اعمال مادی جرم گردیده یا حداقل شروع به اجرای آن نموده باشد. (باهری، ۱۳۸۴، ۲۳۲؛ گلدوزیان، ۱۳۸۷، ۱۹۶؛ افراسیابی، ۱۳۸۲، ۴۲) یا در اصطلاح فاعل یا کننده کار به کسی اطلاق می‌شود که رفتار از او سر زده است. بنابرین نسبت فاعل به فعل اگر مستقیم و بلاواسطه باشد، فاعل یا مباشر نامیده می‌شود. (اردبیلی، ۱۳۸۵، ۲۷) یا برخی علت را چنین تعریف کرده‌اند: علت، امری است که از وجود آن وجود معلول و از عدم آن عدم معلول لازم آید، مانند قتل با شمشیر، کارد، چوب و نظیر آن، که همه این ها از مصادیق علت تام و مستقیم و بی‌واسطه یا قتل بالمباشره است. (پاد، ۱۳۵۲، ۱۹۳) چنانچه ماده ۴۹۴ قانون مجازات اسلامی در تعریف مباشرت آورده است: «مباشرت آن است که جنایت … توسط خود مرتکب واقع شود.» بنابرین بهترین و روشن‌ترین معیار مباشرت که هر گونه ابهام و پیچیدگی را رفع و از تداخل سبب و مباشر در تشخیص ضامن جلوگیری کند، ضابطه‌ای است که در جواهر‌الکلام آمده است و بر اساس آن «مباشر کسی است که نزدیک‌ترین علت قتل را فراهم می‌کند.» (نجفی، ۱۴۰۴، ۱۳) بنابرین تزریق سم به بدن مجنی‌علیه یا خورانیدن سم به او، بدون دخالت او در تناول آن، خراب کردن دیوار بر روی مقتول، در آتش انداختن و … قتل بالمباشره خواهند بود. (صادقی، ۱۳۸۶، ۷۶ و۷۵) بنابرین صورت دخالت مباشر در ارتکاب جرم عمدتاًً به دو شیوه می‌باشد.
الف) مباشرت مرتکب در ارتکاب رفتار مجرمانه
از تعریف حقوقی جنایت عمدی یعنی سلب عمدی حیات از دیگری و نیز از مفاد ماده ۲۹۰ قانون مجازات اسلامی و بندهای چهارگانه آن (… هرگاه مرتکب با انجام کاری قصد ایراد جنایت بر فرد یا افرادی معین یا فرد یا افرادی غیرمعین از یک جمع را داشته باشد و …) به روشنی مشخص است که باید شخصی غیر از مرتکب باشد. به عبارتی دیگر، لازمه تحقق جنایت عمدی، ایراد جنایت بر دیگری است نه خود مرتکب. بنابرین مباشرت در جرم را به نوبه خود به دو دسته ذیل تقسیم کرده‌اند:
یک- مباشر مادی جرم
مباشر مادی جرم به کسی گویند که خود شخصاً اعمال مادی جرم را انجام می‌دهد نظیر کسی که با تیراندازی یا ضربه چاقو دیگری را به قتل می‌رساند و در مورد جرائم ناشی از ترک فعل شخصی که قانوناً یا طبق قرارداد موظف به انجام کاری بوده است. (باهری، ۱۳۸۴، ۲۳۲) حتی اگر دیگری را بجای خود مکلف به انجام آن کار نموده باشد با خودداری از انجام عمل مباشر جرم به صورت ترک فعل تلقی می‌شود مثل ترک انفاق (گلدوزیان، ۱۳۸۷، ۱۹۷) یا شیر ندادن طفل از طرف مادر یا پزشک یا پرستاری که وظیفه قانونی یا قراردادی خود را ترک کند. «موضوع ماده ۲۹۵ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲»
دو- مباشر معنوی
مقصود از مباشر معنوی در ارتکاب جرم کسی است که؛ جرم را توسط اشخاص فاقد مسئوولیت کیفری نظیر مجنون، صغیر ممیز و غیرممیز و یا مکره و یا فاقد سوءنیت و قصد مجرمانه نظیر ارتکاب جرم توسط کارگزاران به دستور مدیر شخص حقوقی در شرایط که کارگر فاقد سوءنیت است انجام می‌دهد. (باهری، ۱۳۸۴، ۲۳۳) بنابرین باید گفت فاعل معنوی در مقابل فاعل مادی که رفتار مادی و معنوی او با توصیف قانونی جرم کاملاً مطابقت دارد، قرار می‌گیرد. مانند کسی که مال دیگری را پنهانی برباید عمل او خواه مستقیماً و بلاواسطه به نتیجه بینجامد، مثلاً دست ببرد و مال را از حرز خارج کند و خواه به تسبیب و غیرمستقیم، مثلا پرنده دست آموزی را وسیله قرار دهد، تغییری در عنوان او پدید نمی‌آورد. (اردبیلی، ۱۳۸۵، ۲۷) بنابرین از جمله مصادیق قانونی مباشرت معنوی می‌توان به تبصره یک ماده ۳۷۵ قانون مجازات اسلامی اشاره کرد که مقرر می‌دارد: «… اگر اکراه شونده طفل غیرممیز یا مجنون باشد فقط اکراه کننده محکوم به قصاص است.»
۲- مسبب به عنوان عامل ارتکاب رفتار مجرمانه
