علت پدید آمدن درمان فراشناختی پر نمودن نقص­های درمان شناختی بود، این روش درمانی از رفتار درمانی شناختی^[۳۴] متفاوت است. زیرا به جای این که درمان شامل چالش با افکار و باورها ‌در مورد تروما و یا مواجهه­های مکرر و طولانی مدت با خاطرات مربوط به تروما باشد، شامل ارتباط با افکار به طریقی است که مانع ایجاد مقاومت و یا تحلیل ادراکی پیچیده شود و بتواند راهبردهای تفکر ناسازگار ‌در مورد نگرانی و همچنین نظارت غیر قابل انعطاف بر تهدید را از بین ببرد. نظریه­ های شناختی ‌در مورد آن چه که باعث به وجود آمدن الگوهای غیر مفید تفکر می­شوند توضیحات مختصری ارائه کرده ­اند وجود باورهای منفی به طور مشخص نمی ­توانند درباره الگوی تفکر و پاسخ­های متعاقب آن توضیحی ارائه دهند. آن چه در این جا مورد نیاز است به حساب آوردن عواملی است که تفکر را کنترل کرده و وضعیت ذهن را تغییر می­ دهند. این عوامل اساس نظریه فراشناختی است (Wells, 2000).

تحقیقات مختلف نشان دادند که بین جنبه­ های خاصی از فراشناخت با اختلالات روانشناختی رابطه­ای وجود دارد (Wells, 1994). مطالعه­ Cooper and Osman (2007)، نشان داد که افراد مبتلا به اختلال بدشکلی بدن از لحاظ کنترل فکر ‌در مورد بدشکلی ظاهر، باورهای مثبت و منفی درباره نگرانی نسبت به بدشکلی ظاهر، راهبردهای کنترل فراشناختی، رفتارهای ایمنی نسبت به افکار و تصاویر ‌در مورد بدشکلی ظاهر و عینیت دادن به افکار و تصاویر مربوط به بدشکلی ظاهر خود از افراد گروه شاهد، متفاوت می­باشند.

تحقیقاتی که ‌در مورد درمان فراشناختی بر روی اختلالات هیجانی انجام ‌شده‌اند عبارتند از مطالعه­ Wells و همکاران (۲۰۱۲) که با بهره گرفتن از مدل فراشناختی بر روی افراد مبتلا به اختلال اختلال وسواسی جبری دریافتند که تمام بیماران در پس آزمون، بهبودی معنی­داری را در علایم اختلال وسواسی جبری نشان دادند که این نتایج در ۳ و ۶ ماه بعد نیز باقی ماندند.

در مطالعه­ ای Ross and Van (2008)، با بهره گرفتن از مدل فراشناختی ولز جهت درمان اختلال اختلال وسواسی جبری بر روی گروهی از بیماران ( ۶ زن و ۶ مرد) و در دامنه ی سنی ۲۱ تا ۵۸ سال دریافتند که در پس آزمون و در ۳ و ۶ ماه از دوره­ پیگیری ۷ بیمار، علایم کامل بهبودی را نشان دادند. مطالعاتی نیز کاربرد موفقیت آمیز مدل فراشناختی را در درمان اختلال اضطراب منتشر و درمان اختلال استرس پس از سانحه نشان داده ­اند.

۲-۱۹- نظریه و ماهیت درمان فراشناختی^[۳۵]

افکار مهم نیستند، اما پاسخ شما ‌به این افکار مهم­اند. همه، افکار منفی دارند و هرکسی گاهی افکار منفی خود را باور می­ کند. اما همه دچار اضطراب، افسردگی و ناراحتی هیجانی پایدار و مداوم نمی­شوند. پرسش مهم این است: چه چیزی افکار را کنترل کرده و تعیین می­ کند که آیا فرد می ­تواند خود را از شر این افکار منفی رها سازد یا این که در دام ناراحتی عمیق و مداوم گرفتار می­ شود؟

فرض کنید که فراشناخت­ها مسئول کنترل سالم و ناسالم ذهن هستند. به علاوه، این اثر بر این اصل استوار است که آنچه هیجان­ها و نحوه­ کنترل آن ها را تعیین می­ کند، نه «چیستی» افکار فرد (به چه فکر می‌کند) بلکه چگونگی تفکّر فرد است. تفکر را ‌می‌توان به اُرکستر بزرگی تشبیه نمود که نوازندگان و آلات موسیقی زیادی در آن حضور دارند. برای تولید یک پیش درآمد قابل قبول، وجود دفتر نُت و رهبر ارکستر ضروری است. فراشناخت به مثابه­ی دفتر نُت و رهبر پشت تفکر است.

فراشناخت، کاربرد شناخت درباره شناخت است. فراشناخت فراورده­ها^[۳۶] و فرایندهای^[۳۷] آگاهی را پایش^[۳۸] (نظارت)، کنترل و ارزیابی^[۳۹] می­ کند. برای بسیاری از ما، تجربه­ ناراحتی هیجانی، گذرا و کوتاه مدت است، چون راه­های مقابله­ی انعطاف­پذیر با عقاید منفی ساخته­ ذهنمان (مانند افکار و باورها) را آموخته­ایم. رویکرد فراشناختی بر این باور است که افراد ‌به این دلیل در دام ناراحتی هیجانی گرفتار می­شوند که فراشناخت­های آن ها به الگوی خاصی از پاسخدهی^[۴۰] به تجربه ­های درونی^[۴۱] منجر می­ شود که موجب تداوم هیجان منفی و تقویت باورهای منفی می­ شود. این الگو سندرم شناختی-توجهی^[۴۲] خوانده می­ شود که شامل نگرانی، نشخوار فکری^[۴۳]، توجه تثبیت شده^[۴۴] و راهبردهای خودتنظیمی^[۴۵] یا رفتارهای مقابله­ای ناسازگارانه است. گوشه ای از این الگوی مخرّب را ‌می‌توان در پاسخ یکی از بیماران مشاهده کرد. از این بیمار پرسیده شد:

«مهمترین چیزی که در جریان درمان فراشناختی افسردگی آموختی ، چیست؟» او پاسخ داد: «مشکل اصلی من این نیست که افکار منفی درباره خودم دارم، مشکل اصلی نحوه­ پاسخ­دهی من ‌به این افکار است، دریافتم که عملکرد من مانند ریختن بنزین روی آتش است. من قبلاً متوجه این فرایند نبودم». این بیمار متوجه شد که پاسخ­هایش به افکار منفی خود، ناخواسته به شکل­ گیری سبک تفکر ناسازگارانه­ای منجر شده بود که خود انگاره­ی منفی او را تقویت می­کرد.

درمان فراشناختی بر این اصل استوار است که فراشناخت برای درک نحوه­ عملکرد شناخت و نحوه­ تولید تجربه ­های هشیارانه­ی ما درباره خودمان و جهان اطرافمان بسیار مهم است. فراشناخت چیزهایی را که به آن توجه می­کنیم و نیز اطلاعاتی را که واردهشیاری ما می­شوند، تعیین می­ کند. همچنین فراشناخت ارزیابی­های ما را شکل می­دهد و بر انواع راهبردهایی که برای تنظیم افکار و احساساتمان به کار می­بریم، اثر می­ گذارد.

فرض بنیادی درمان­های شناختی-رفتاری^[۴۶] سنتی مانند نظریه طرحواره­ای^[۴۷] بک (بک، ۱۹۷۶-۱۹۶۷) و درمان عقلانی-هیجانی-رفتاری^[۴۸] (الیس، ۱۹۶۲ ؛ الیس و هارپر، ۱۹۶۷، ۱۹۷۶) آن است که اختلال یا سوگیری در تفکّر موجب اختلال روانشناختی، می­ شود. هر دوی این رویکردها بر نقش محوری باورهای ناکارآمد تأکید می­نمایند. درمان فراشناختی به عنوان یک اصل کلی با این دیدگاه موافق است و همین امر آن را در زمره­ درمان­های شناختی قرار می­دهد. با این حال، فرق آن با رویکردهای قبلی در توجه به سبک خاص تفکر و انواع باورهایی است که نظریه­ های دیگر به عنوان علت اختلال روانشناختی بر آن ها تأکید نمی­کنند. سبک تفکر مورد تأکید درمان فراشناختی، تحریف­های شناختی ^[۴۹]مانند معیارهای مطلق­گرا یا تفکّر سیاه و سفید نیست. سبک مورد توجه درمان فراشناختی، سندرم شناختی-توجه­ی (CAS) است که با درگیری افراطی در تفکر کلامی مداوم و مشغولیت ذهنی به شکل نگرانی و نشخوار فکری مشخص می­ شود. این وضعیت با سوگیری توجهی^[۵۰] خاص که در آن توجه فرد بر تهدید متمرکز می­ شود، همراه است. باورهایی که در درمان فراشناختی حایز اهمیت هستند، شناخت­های معمولی^[۵۱] مورد توجه در درمان هایی شناختی-رفتاری و عقلانی-هیجانی- رفتاری، درباره جهان، خود جسمانی^[۵۲] و خود اجتماعی نیستند، بلکه باورهای فرد درباره تفکّر (باورهای فراشناختی^[۵۳]) هستند (شفیعی سنگ آتش و همکاران، ۱۳۹۱).