ویژگی های شخصیت^[۹۵]

مبانی نظری شخصیت

تعریف مفهوم شخصیت امر دشوار است، و حتی بهترین تعاریفی هم که ارائه شده کاملاً انتزاعی هستند. مفهوم شخصیت در روان­شناسی یک مفهوم رایج و معمول در عین حال فوق­العاده غامض و پیچیده است. تمام تعاریف شخصیت سعی دارند نارسائی مفهوم آن را جبران کنند، اما وجود بیش از پنجاه تعریف متفاوت برای شخصیت حاکی از پیچیدگی آن است (گروسی فرشی و قاضی طباطبایی، ۱۳۸۰). شخصیت از واژه لاتین پرسونا^[۹۶] گرفته شده است که به نقابی اشاره دارد که هنر پیشه­ها در نمایش به صورت خود می­زدند. ‌بنابرین‏، بر اساس ریشه این کلمه ممکن است نتیجه ­گیری شود، که شخصیت به ویژگی­های بیرونی و قابل مشاهده اشاره دارد. پس شخصیت ما در قالب تأثیری که بر دیگران می­گذاریم، تعریف می­ شود. اما آیا هنگامی که واژه شخصیت را به کار می­بریم تمام منظور ما همین است؟ آیا ما فقط درباره آنچه می­توانیم ببینیم حرف می­زنیم؟ البته منظور ما چیزی بیشتر از این است یعنی مقصود ما در نظر داشتن بسیاری از ویژگی­های فرد است. کلیت یا مجموعه ­ای از ویژگی­های مختلف که از ویژگی­های جسمی سطحی فراتر می­رود. این واژه تعداد زیادی از ویژگی­های ذهنی، اجتماعی و هیجانی را نیز در بر ‌می‌گیرد. ویژگی­هایی که ممکن است نتوانیم به طور مستقیم ببینیم و شخص امکان دارد آن­ها را مخفی نگه دارد. این امکان نیز وجود دارد که هنگام استفاده از واژه شخصیت منظورمان ویژگی­های پایدار باشد (کارسون^[۹۷]، ۱۹۸۹، به نقل از کاظمی، ۱۳۹۰). تعریف ما از شخصیت ممکن است عقیده بی­نظیر بودن انسان را نیز شامل باشد. ما شباهت­هایی را در بین مردم می­بینیم، با این حال احساس می­کنیم که هر یک از ما ویژگی­های خاصی داریم که ما را از دیگران متمایز می­سازد. ‌بنابرین‏، می­توانیم بگوییم که شخصیت مجموعه ­ای از ویژگی­های پایدار و بی­نظیر است که ممکن است در پاسخ به موقعیت­های مختلف تغییرکند (شولتز و شولتز، ۲۰۰۷؛ ترجمه­ی سید محمدی، ۱۳۹۱). حتی این تعریف تعریفی نیست که همه روان­شناسان با آن موافق باشند. برای رسیدن به دقت بیشتر، باید ببینیم هریک از نظریه­پردازان شخصیت چه منظوری از این اصطلاح دارند، نظریه­ های شخصیت اگرچه یکی از جالب­ترین مباحث روانشناسی هستند، اما در کل نمی ­توانند از چند رویکرد اصلی فراتر روند. در ادامه به هر کدام از این رویکردها نگاهی اجمالی می­اندازیم.

رویکرد روان­کاوی

فروید یکی از نخستین نظریه پردازانی است که ‌در مورد شکل­ گیری ابعاد شخصیت، در سال­های نخستین کودکی و نقش آن در ساختار شخصیت بزرگسالی انسان تأکید ورزیده است. به گمان فروید، شخصیت در پایان پنجمین سال زندگی شکل می­پذیرد و رشد آینده این فرایند با ساختار اصلی آن رابطه نزدیکی دارد. فروید در نظریه روان­کاوی معتقد است، که رفتار انسان از تعارض‌ها و کشمش­های بین انگیزه­ ها، سائق­ها و نیازها ناشی می­ شود. این رویکرد بر نیروهای ناهشیار یعنی بر امیال جنسی و پرخاشگری با پایه زیستی و تعارضهای اجتناب ناپذیر اوان کودکی که شکل­دهنده شخصیت می­باشند تأکید دارد. در آخر فروید معتقد است، که شخصیت انسان در پاسخ به چهار منبع اصلی تنش، فرایندهای رشد فیزیولوژیکی، ناکامی­ها، تعارض­ها و تهدیدها رشد می­ کند. نو روان­کاوان پس از فروید هم این هدف را دنبال می­کردند که یا نظریات او را گسترش دهند و یا مکمل آن باشند. این نظریه­پردازان در بسیاری از نکات با هم اختلاف دارند، اما به خاطر مخالفت با تأکید فروید بر غرایز به عنوان برانگیزاننده اصلی رفتار انسان و دیدگاه شخصیت جبرگرایانه او اتفاق نظر دارند (گروسی فرشی و قاضی طباطبایی، ۱۳۸۰).

رویکرد پویایی روانی-اجتماعی رفتار انسان

از میان روان­پزشکان و روانشناسانی که تحت تأثیر رویکرد روان کاوی فروید بودند، تنها عده معدودی توانستند به نوآوری­هایی قابل توجه دست بزنند. آن عده که باعث تغییرات اساسی در نظریه روان­پویایی شدند، پیروان مکتب روان­شناسی اجتماعی بودند. این افراد تحت تأثیر علوم اجتماعی^[۹۸] جدید و به خصوص مردم ­شناسی^[۹۹] ‌به این نتیجه رسیدند، که فرد عمدتاًً محصول اجتماعی است که در آن زندگی می­ کند. یعنی شخصیت انسان بیشتر از عوامل بیولوژیک، به وسیله عوامل و نیروهای اجتماعی شکل ‌می‌گیرد، در صورتی که طرفداران دیدگاه روان­پویایی به عوامل بیولوژیک اهمیت می­دادند (فیست^[۱۰۰] و فیست، ۲۰۱۳؛ ترجمه­ی سید محمدی، ۱۳۹۳). آدلر^[۱۰۱]، هورنای^[۱۰۲]، فروم^[۱۰۳] و سالیوان^[۱۰۴] از جمله کسانی بودند که سعی کردند از مفاهیم فیزیولوژیک و فیزیک قرن نوزدهم که در نظریات فروید تأثیر بسزایی داشتند، فاصله بگیرند و مفاهیم جدید روان­شناسی اجتماعی را در روان­کاوی وارد کنند. ‌به این ترتیب آن­ها، شخصیت و روان انسان را از دیدگاه متفاوت­تری مطرح کردند. این نظریه پردازان سعی کردند عوامل و شرایط فرهنگی و اجتماعی را که در تکامل شخصیت انسان حائز اهمیت بسیاری هستند، در نظر بگیرند. البته هر یک از آن­ها بر جنبه­ های متفاوتی از عوامل فرهنگی تأکید داشتند (شاملو، ۱۳۸۵).

روان­شناسی فردنگر آدلر از لحاظ تمرکر بر بی­همتا بودن فرد، هوشیاری و نیروهای اجتماعی به جای نیروهای زیستی، با روانکاوی فروید تفاوت دارد. روان­شناسی او نقش میل جنسی را به حداقل می­رساند. احساس حقارت^[۱۰۵] منبع تمام تلاش­ های انسان هستند و این تلاش­ها برای جبران کردن این احساس ‌می‌باشد. هدف اصلی ما برتری و کمال است، یعنی کامل و یکپارچه کردن شخصیت. ترتیب تولّد تأثیر اجتماعی مهمی در کودکی است که سبک زندگی فرد از آن به وجود می ­آید. برداشت آدلر از ماهیت انسان امیدوار کننده است. از نظر آدلر، افراد بی­همتا هستند و از اراده آزاد و توانایی شکل دادن به رشد خود برخوردارند. گرچه تجربیات کودکی مهم هستند ولی ما قربانی آن­ها نیستیم. روش­های ارزیابی آدلر عبارتند از: ترتیب تولد، خاطرات قدیمی و تحلیل رویا (سیاسی، ۱۳۸۶).