علیرضا قائمی نیا جهت تبیین بهتر علم دینی یک گام عقب تر بر می‌گردد و به تعریف علم و تعریف دین پرداخته است و این دو مفهوم را به صورت اجمالی اینگونه بیان می‌کند :

من علم را معادل science در نظر می گیرم و آن را اعم از علم تجربی و علوم انسانی اراده می کنم علم فرایند حل مسئله است که در آن دانشمند به صورت نظام مند به دنبال کشف واقعیت است؛ هر چند از حل مسئله آغاز می شود، اما به کشف واقعیت می‌ انجامد. علم از خلاقیت دانشمند نشأت می‌گیرد. رئالیست های جدید معتقدند دانشمند از این جهت به واقعیت نزدیک می شود که روز به روز از خلاقیت بیشتری کمک می‌گیرد. (قائمی نیا، ۱۳۹۰، ص. ۳۲ ).

در تعریف دین ابتدا باید یک نکته را گوشزد کرد که دین به هیچ وجه معادل religion نیست؛ زیرا گستره این مفهوم تا حدی است که بودیسم و حتی مارکسیسم را نیز شامل می‌گردد. دین در تعریف، مجموعه ای از عقاید، رفتارها، حالات، اعمال و تجارب «دینی» است که با مسائل بنیادین بشر سر وکار دارد. رابطه انسان با خدا، آغاز و انجام انسان، تحولات معنوی در انسان و … از این دست مسائل بنیادین هستند. علیرضا قائمی نیا مفهوم علم دینی را اینگونه بیان می‌کند : علم دینی تلفیق تدریجی و تشکیکی علم و دین است. تشکیکی بودن یعنی علم دینی سطوح مختلفی دارد که نازلترین آن، الهام گرفتن گزاره، مدل تئوری و… علم از دین است؛ هر چند این ارتباط الزاماًً منطقی نیست و می‌تواند استعاری باشد. اما بالاترین سطح تلفیق علم و دین جایی است که گزاره های دینی در گزاره های علم تأثیر منطقی و مستقیم داشته باشند. یا مفاهیم علمی درمفاهیم دینی تأثیر مستقیم داشته باشد. (همان، ص.۳۳ ).

تعاریف مختلف علم و دین

تعاریف علم

کاربرد علم در مقابل جهل که بر همه ی دانستنی ها اعم از تصورات و تصدیقات، علوم حصولی و علوم حضوری، علوم عقلی، حسی و شهودی و نقلی، تک گزاره ها یا رشته‌های علمی اطلاق می شود.

علم به معنای نظام و سیستمی از گزاره های حصولی -نه حضوری- است که با روش حسی و تجربی، تحصیل شده و به صورت فنی، طبقه بندی شده اند، مانند علوم تجربی، طبیعی و انسانی. در این اطلاق، فقه، اصول، کلام، فلسفه، عرفان و علوم ادبی و تاریخی، علم به شمار نمی آیند. (لطیف پور، عروتی موفق، ۱۳۸۹، ص. ۱۴۳ ).

جوادی آملی در مبحث علم دینی، مقصود از علم را تنها علوم تجربی نمی داند؛ بلکه علم را به معنای اعم، شامل تمامی علوم می‌داند. «گونه های چهارگانه عقل تجربی، نیمه تجریدی، تجریدی ناب، در صورتی که یقین آور یا موجب طمأنینه گردند، علم به شمار آمده و در کنار نقل، منزلت ویژه ای در ساحت دین شناسی حائز می‌شوند.» (جوادی آملی، ۱۳۸۶، ص. ۲۸ ). استاد معتقد است سرچشمه علوم مختلف عقل می‌باشد و عنوان عقل، همه این علوم متفاوت را فرا می‌گیرد. «علوم تجربی، ریاضیات، علوم فلسفی، کلامی و عرفانی همگی با عقل تأمین می‌شوند و عنوان همه این علوم متفاوت را فرا می‌گیرد. (همان، ص. ۱۴ ).

مهدی گلشنی علم اسلامی را اینگونه تعبیر می‌کند : علم اسلامی، علمی است که با اصول، معیارها و اهداف وحی اسلامی تطابق دارد و به آن متعهد است. معرفت شناسی اسلامی کل نگر است و معرفت دینی و معرفت علمی را از هم جدا نمی کند. هدف اصلی علم اسلامی، کشاندن انسان به سوی خداوند خالق و نگه دارنده جهان و ارائه صفات اوست (علم، قدرت و…) و از آن انتظار می رود که یکپارچگی طبیعت و در نتیجه وحدت خالق آن را نشان دهد. (گلشنی، ۱۳۸۰، ص. ۸۶ ).

اینشتین می‌گوید^[۳]: توافق بر سر آنچه از علم مراد می‌کنیم، چندان دشوار نیست. علم تلاشی است به قدمت یک قرن برای گردآوردن پدیده‌های ادراک پذیر این جهان در انجمنی هر چه گسترده تر، به وسیله تفکر دستگاه مند. به عبارت جسورانه تر، کوششی است برای بازسازی پسینی وجود با فرایند مفهوم بندی. اما آنگاه که از خود می پرسم دین چیست، نمی توان به راحتی پاسخ گفت. برخی علم را این طور تعریف می‌کنند : فعالیتی انسانی که می توان از طریق آن مسائل و سؤالات مربوط به پدیده‌های طبیعی را شناخت و تعریف کرد و راه حل هایی را پیشنهاد نمود و آن ها را آزمود. به نظر ایشان، در این فرایند داده ها جمع‌ آوری و تحلیل می‌شوند و از معرفت موجود برای تبیین نتایج استفاده شود. محققان از طریق این فعالیت بر گنجینه معرفت بشری می افزایند و به مردم کمک می‌کنند تا محیط خود را بهتر بشناسند. استفاده از این دانش ممکن است موجب تغییر جامعه و نظم فرهنگی نیز بشود و ممکن است بر روی کیفیت زندگی تأثیری مستقیم داشته باشد. (حقیری، ۱۳۸۷، ص. ۵۶ ).

مصباح یزدی علم را اینگونه بیان می‌کند : «انسان دارای قوه مدرکه می‌باشد و کار این قوه درک نمودن است و از این حیث به آن عالم یا مدرک می‌گویند. مدرک بودن قوه مدرکه مستلزم «طرف درک» یا «ادراک شونده» است، که از نوعی دوگانگی و تغایر برخوردارند و لازمه پیدایش درک این است که به نحوی این دوگانگی از میان برداشته شود و «طرف درک» نزد قوه مدرکه حاضر گردد؛ چرا که حضور ادراک شونده نزد ادراک کننده، عین درک و عین یقین به آن است و تنها در این صورت قابلیت تردید در آن از بین می رود. ملاک و معیار عدم تردید در آن چه حاضر می شود هم خود قوه مدرکه است؛ چرا که بالذات از چنین پتانسیلی برخوردار است و ذات آن «درک کردن» است، چه این که به همین خصلت تعریف شده است. (مصباح یزدی، ۱۳۷۸، ص .۲۳ ).

قوه مدرکه در انسان را همان نفس مجرد انسانی دانسته اند و بنابر مبانی فلسفی علم عبارت است از : حضور خود شی و یا صورت جزئی یا کلی آن نزد موجود مجرد که همان نفس یا قوه مدرکه می‌باشد. (همان، ص. ۲۳ ).

هدف علم کشف نظم در دنیا و ازطریق آن، درک اشیاء محسوس محیط اطراف و حتی خود انسان است. این نظم به صورت اصول یا قوانین علمی که سعی می شود به ساده ترین و در عین حال جامع ترین صورت تدوین شوند، بیان می‌گردد. هدف دین را می توان نوعی فهم – و در نتیجه قبول – مقصود و معنای دنیا و جایگاه انسان در آن، بیان نمود. (اچ تاونس، مشتاق صفت، ۱۳۷۶، ص. ۳۴ ).

تعاریف دین

در سنت گرایی دو امر بیشتر نمود دارد: ۱- علم مقدس ۲- حکمت خالده

علم مقدس یا علم قدسی یکی از محوری ترین اصول سنت گرایی است که با دیگر مبانی و دیدگاه های سنت گرایی در ارتباط و پیوند عمیق است. در دیدگاه سنت گرایان، علم اعلی یا مابعدالطبیعه به مفهوم سنتی آن به رسمیت شناخته می شود که به مبدأ الهی و تجلیات آن می پردازد. این همان علمی است که به بالاترین معنای آن می توان از آن به علم مقدس تعبیر کرد. ‌به این علم – که در اعماق وجود انسان و نیز در قلب تمام ادیان راست آئین و اصیل نهفته است – می توان به مدد عقل رسید. این معرفت اصیل ذاتاً ریشه در امر مقدس دارد، چرا که از آن حقی صادر می شود که پدید آورنده این امر مقدس بما هو مقدس است. معرفتی که عین وجود و وحدت آفرین است، چون سرانجام از دوگانگی میان ذهن و عین در وحدت مطلق فراتر می رود. آن وحدت مطلقی که سرچشمه هر امر مقدسی است و تجربه امر مقدس است که کسانی را که شایستگی لازم را دارند، به ساحت آن وحدت هدایت می‌کند. (فکری ،۱۳۹۱، صص. ۳۰-۲۹).

نصر رد پای حکمت جاوید را در اندیشه حکیمان مسلمان به وضوح نشان می‌دهد. او منبع این حقیقت یگانه را که شکل های مختلفی متجلی می شود، همان «دین حق می‌داند» و معتقد است باید آن را در تعالیم پیامبران باستان که سلسله آن به حضرت آدم علیه السلام می‌رسد، جستجوکرد و هرمس همان ادریس نبی و پدر فیلسوفان است. سهروردی اصطلاح حکمت الهی یا حکمت اللدنیه را در همان معنایی که از صوفیا استفاده می شود، به کار می‌برد. ملاصدرا نیز معرفت حقیقی را عین حکمتی ازلی می دانسته که از آغاز تاریخ بشر موجود بوده است . (امامی جمعه،طالبی،۱۳۹۱،صص. ۴۵-۴۴).

در طول تاریخ تفکر بشری، همواره بین گونه های مختلف باورهای آدمی همانند دین و فلسفه و… نوعی رابطه و نسبت وجود داشته و این رابطه، مورد تأمل متفکران قرار گرفته است. یکی از مهمترین این تعاملات، برخورد میان باور ها و آموزه های علمی و باور های دینی است. مطالعه تاریخ تکوین علم نشان می‌دهد که علم جدید در یک بستر و زمینه دینی شکل گرفته است. اما به تدریج نگرش دینی به عالم و پدیده‌های آن از جمله انسان، از محیط های علمی رخت بر بست، به گونه ای که در نیمه اول قرن بیستم، طرح دیدگاه های دینی در محافل آکادمیک، خلاف عرف و مد تلقی می شد. با این همه از نیمه دوم قرن بیستم به بعد، به ویژه از اوایل دهه ۱۹۷۰ شماری از دانشمندان علوم فیزیکی و زیستی تمایلات و گرایشات دینی خود را آشکار ساخته اند و کنفرانس های مشترکی نیز بین دانشمندان، فلاسفه برگزار شده است. تا آنجا که به رابطه علم و دین و به خصوص نسبت علم و اندیشه اسلامی مربوط می شود. (لطیف پور،عروتی موفق، ۱۳۸۹، ص. ۱۴۰ ).

در فلسفه علم دینی، از مباحثی نظیر ماهیت، هویت، معیار، امکان تصوری (معنا داری عنوان علم دینی) امکان تصدیقی، مبانی(هستی شناختی، معرفت شناختی، انسان شناختی، دین شناختی و…)، منابع (مصادر)، روش، موضوع، ساختار، قلمرو، انواع و مراتب، غایت، کارکرد، فرایند و عوامل دخیل در تکون و تکامل علم دینی، (نظریه تحول علم، علل و عوامل و انواع تحول واقع و متوقع در علم دینی)، تفاوت علم دینی و علم سکولار، انواع یا مراتب علم دینی، جایگاه آن در هندسه معرفت دینی و نسبت و مناسبات علم دینی با دیگر معرفت‌ها، سخن گفته می‌شود. (رشاد، ۱۳۸۷، ص. ۹ ).

به تعبیر دیگر، لااقل در فضای بحث از علم دینی، دو تصور می‌تواند محل بحث باشد : یکی «علم دینی» به معنای «گزاره های معرفت بخش دینی» و دوم « علم دینی» به معنای « یک رشته علمی» و «یک مجموعه معرفتی مشخص که به نحوی «دینی» باشد»، مانند «روانشناسی دینی» یا «اقتصاداسلامی». (سوزنچی، ۱۳۸۹، ص. ۱۶ ).

خسرو باقری درتعبیر «علم دینی» واژه علم را با دو قید به کار می‌برد؛ نخست اینکه علم تجربی مورد نظر است، نه علم به مفهوم اعم کلمه و دیگر اینکه از علوم تجربی، تنها علوم تجربی انسانی در کانون بحث قرار دارد. ‌بنابرین‏، در به کارگیری تعبیر علم دینی، به مواردی چون «روانشناسی اسلامی» یا «جامعه شناسی اسلامی» نظر دارد. (باقری، ۱۳۹۰، ص. ۱۸۰ ).

ضرورت و اهمیت بحث علم دینی از آن جهت است که امروزه بر همگان آشکار گردیده که علوم متجددانه و غیر دینی، دچار پاره ای محدودیت ها و کاستی های نظری و نیز پیامدهای منفی عملی اند و لذا چندی است که در جهان غرب در راستای رفع این نواقص، مسئله الهی کردن علم و یا علم خداباورانه مطرح شده است و به طور روز افزون دانشمندان و متخصصان علوم تجربی به سوی دین و معنویت، گرایش پیدا کرده‌اند. علاوه بر آن در جهان اسلام، افزون بر توجه به کاستی های علوم غیر دینی، عوامل دیگری در تسریع حرکت دینی سازی یا اسلامی کردن علوم مؤثر بوده است. ورود علوم متجددانه و غیر دینی به جوامع اسلامی، محیط های علمی این جوامع را با نوعی دوگانگی روبه رو ساخت. از یک سو میل به حفظ ارزش های دینی و اسلامی وجود داشت و از سوی دیگر، علومی آموزش داده می شد که مجال چندانی برای پایبندی به باورها و ارزش های دینی باقی نمی گذاشتند. از این گذشته، مشاهده رکود جوامع اسلامی به دلیل بی توجهی به علوم تجربی- اعم از طبیعی و انسانی- و پیشرفت جوامع غربی به دلیل استفاده از آن ها، اندیشمندان مسلمان را به بهره گیری از این علوم فرا می‌خواند، ضمن آنکه ناسازگاری بخشی از مبانی و نظریات علوم یاد شده با مبانی و آموزه های دینی، و غیر یقینی بودن یافته های علمی، مانع از پذیرش کامل و بی چون و چرای آن ها می شد. این واقعیت، دانشمندان مسلمان را بر آن داشت تا به بازنگری عمیق علوم متجددانه و روش های آن ها همت گمارند. چرا که تضمین رشد و توسعه اجتماعی و صنعتی توأم با تداوم حیات معرفت دینی در جوامع اسلامی نیازمند نگرشی جدید به علومی بود که گاه با معارف دینی سر ستیز داشتند، و حتی فراتر از آن مستلزم تجدید نظر در مبانی و پیش فرض های نظری و ارزشی علومی که در بستر فکری خاص جوامع غربی رشد یافته اند بوده است. (لطیف پور، عروتی موفق، ۱۳۸۹، ص. ۱۴۲ ).

ویژگی های شخصیت^[۹۵]

مبانی نظری شخصیت

تعریف مفهوم شخصیت امر دشوار است، و حتی بهترین تعاریفی هم که ارائه شده کاملاً انتزاعی هستند. مفهوم شخصیت در روان­شناسی یک مفهوم رایج و معمول در عین حال فوق­العاده غامض و پیچیده است. تمام تعاریف شخصیت سعی دارند نارسائی مفهوم آن را جبران کنند، اما وجود بیش از پنجاه تعریف متفاوت برای شخصیت حاکی از پیچیدگی آن است (گروسی فرشی و قاضی طباطبایی، ۱۳۸۰). شخصیت از واژه لاتین پرسونا^[۹۶] گرفته شده است که به نقابی اشاره دارد که هنر پیشه­ها در نمایش به صورت خود می­زدند. ‌بنابرین‏، بر اساس ریشه این کلمه ممکن است نتیجه ­گیری شود، که شخصیت به ویژگی­های بیرونی و قابل مشاهده اشاره دارد. پس شخصیت ما در قالب تأثیری که بر دیگران می­گذاریم، تعریف می­ شود. اما آیا هنگامی که واژه شخصیت را به کار می­بریم تمام منظور ما همین است؟ آیا ما فقط درباره آنچه می­توانیم ببینیم حرف می­زنیم؟ البته منظور ما چیزی بیشتر از این است یعنی مقصود ما در نظر داشتن بسیاری از ویژگی­های فرد است. کلیت یا مجموعه ­ای از ویژگی­های مختلف که از ویژگی­های جسمی سطحی فراتر می­رود. این واژه تعداد زیادی از ویژگی­های ذهنی، اجتماعی و هیجانی را نیز در بر ‌می‌گیرد. ویژگی­هایی که ممکن است نتوانیم به طور مستقیم ببینیم و شخص امکان دارد آن­ها را مخفی نگه دارد. این امکان نیز وجود دارد که هنگام استفاده از واژه شخصیت منظورمان ویژگی­های پایدار باشد (کارسون^[۹۷]، ۱۹۸۹، به نقل از کاظمی، ۱۳۹۰). تعریف ما از شخصیت ممکن است عقیده بی­نظیر بودن انسان را نیز شامل باشد. ما شباهت­هایی را در بین مردم می­بینیم، با این حال احساس می­کنیم که هر یک از ما ویژگی­های خاصی داریم که ما را از دیگران متمایز می­سازد. ‌بنابرین‏، می­توانیم بگوییم که شخصیت مجموعه ­ای از ویژگی­های پایدار و بی­نظیر است که ممکن است در پاسخ به موقعیت­های مختلف تغییرکند (شولتز و شولتز، ۲۰۰۷؛ ترجمه­ی سید محمدی، ۱۳۹۱). حتی این تعریف تعریفی نیست که همه روان­شناسان با آن موافق باشند. برای رسیدن به دقت بیشتر، باید ببینیم هریک از نظریه­پردازان شخصیت چه منظوری از این اصطلاح دارند، نظریه­ های شخصیت اگرچه یکی از جالب­ترین مباحث روانشناسی هستند، اما در کل نمی ­توانند از چند رویکرد اصلی فراتر روند. در ادامه به هر کدام از این رویکردها نگاهی اجمالی می­اندازیم.

رویکرد روان­کاوی

فروید یکی از نخستین نظریه پردازانی است که ‌در مورد شکل­ گیری ابعاد شخصیت، در سال­های نخستین کودکی و نقش آن در ساختار شخصیت بزرگسالی انسان تأکید ورزیده است. به گمان فروید، شخصیت در پایان پنجمین سال زندگی شکل می­پذیرد و رشد آینده این فرایند با ساختار اصلی آن رابطه نزدیکی دارد. فروید در نظریه روان­کاوی معتقد است، که رفتار انسان از تعارض‌ها و کشمش­های بین انگیزه­ ها، سائق­ها و نیازها ناشی می­ شود. این رویکرد بر نیروهای ناهشیار یعنی بر امیال جنسی و پرخاشگری با پایه زیستی و تعارضهای اجتناب ناپذیر اوان کودکی که شکل­دهنده شخصیت می­باشند تأکید دارد. در آخر فروید معتقد است، که شخصیت انسان در پاسخ به چهار منبع اصلی تنش، فرایندهای رشد فیزیولوژیکی، ناکامی­ها، تعارض­ها و تهدیدها رشد می­ کند. نو روان­کاوان پس از فروید هم این هدف را دنبال می­کردند که یا نظریات او را گسترش دهند و یا مکمل آن باشند. این نظریه­پردازان در بسیاری از نکات با هم اختلاف دارند، اما به خاطر مخالفت با تأکید فروید بر غرایز به عنوان برانگیزاننده اصلی رفتار انسان و دیدگاه شخصیت جبرگرایانه او اتفاق نظر دارند (گروسی فرشی و قاضی طباطبایی، ۱۳۸۰).

رویکرد پویایی روانی-اجتماعی رفتار انسان

از میان روان­پزشکان و روانشناسانی که تحت تأثیر رویکرد روان کاوی فروید بودند، تنها عده معدودی توانستند به نوآوری­هایی قابل توجه دست بزنند. آن عده که باعث تغییرات اساسی در نظریه روان­پویایی شدند، پیروان مکتب روان­شناسی اجتماعی بودند. این افراد تحت تأثیر علوم اجتماعی^[۹۸] جدید و به خصوص مردم ­شناسی^[۹۹] ‌به این نتیجه رسیدند، که فرد عمدتاًً محصول اجتماعی است که در آن زندگی می­ کند. یعنی شخصیت انسان بیشتر از عوامل بیولوژیک، به وسیله عوامل و نیروهای اجتماعی شکل ‌می‌گیرد، در صورتی که طرفداران دیدگاه روان­پویایی به عوامل بیولوژیک اهمیت می­دادند (فیست^[۱۰۰] و فیست، ۲۰۱۳؛ ترجمه­ی سید محمدی، ۱۳۹۳). آدلر^[۱۰۱]، هورنای^[۱۰۲]، فروم^[۱۰۳] و سالیوان^[۱۰۴] از جمله کسانی بودند که سعی کردند از مفاهیم فیزیولوژیک و فیزیک قرن نوزدهم که در نظریات فروید تأثیر بسزایی داشتند، فاصله بگیرند و مفاهیم جدید روان­شناسی اجتماعی را در روان­کاوی وارد کنند. ‌به این ترتیب آن­ها، شخصیت و روان انسان را از دیدگاه متفاوت­تری مطرح کردند. این نظریه پردازان سعی کردند عوامل و شرایط فرهنگی و اجتماعی را که در تکامل شخصیت انسان حائز اهمیت بسیاری هستند، در نظر بگیرند. البته هر یک از آن­ها بر جنبه­ های متفاوتی از عوامل فرهنگی تأکید داشتند (شاملو، ۱۳۸۵).

روان­شناسی فردنگر آدلر از لحاظ تمرکر بر بی­همتا بودن فرد، هوشیاری و نیروهای اجتماعی به جای نیروهای زیستی، با روانکاوی فروید تفاوت دارد. روان­شناسی او نقش میل جنسی را به حداقل می­رساند. احساس حقارت^[۱۰۵] منبع تمام تلاش­ های انسان هستند و این تلاش­ها برای جبران کردن این احساس ‌می‌باشد. هدف اصلی ما برتری و کمال است، یعنی کامل و یکپارچه کردن شخصیت. ترتیب تولّد تأثیر اجتماعی مهمی در کودکی است که سبک زندگی فرد از آن به وجود می ­آید. برداشت آدلر از ماهیت انسان امیدوار کننده است. از نظر آدلر، افراد بی­همتا هستند و از اراده آزاد و توانایی شکل دادن به رشد خود برخوردارند. گرچه تجربیات کودکی مهم هستند ولی ما قربانی آن­ها نیستیم. روش­های ارزیابی آدلر عبارتند از: ترتیب تولد، خاطرات قدیمی و تحلیل رویا (سیاسی، ۱۳۸۶).

ب) بهره ­وری منابع انسانی

بهره ­وری موضوعی است که از ابعاد مختلف به آن نگریسته شده و هر روز کاربرد و اهمیت آن بیش از پیش روشن می­ شود. بهره ­وری موضوع مشترکی در اقتصاد و مدیریت به شمار می­رود که هم در کتب اقتصاد و هم مدیریتی فصلی بر آن اختصاص می­ دهند.

تلاش برای بهبود و استفاده مؤثر و کارآمد از منابع گوناگون چون نیروی کار، سرمایه، مواد، انرژی و اطلاعات، هدف تمامی مدیران سازمان­ های اقتصادی و واحدهای تولیدی صنعتی و مؤسسات خدماتی ‌می‌باشد. وجود ساختار سازمانی مناسب، روش­های اجرائی کارآمد، تجهیزات و ابزار کار سالم، فضای کار متعادل و از همه مهم­تر نیروی انسانی واجد صلاحیت و شایسته از ضروریاتی می­باشند که برای نیل به بهره ­وری مطلوب باید مورد توجه مدیران قرار گیرد. مشارکت کارکنان در امور و تلاش­ های هوشیارانه و آگاهانه آنان همراه با انضباط کاری می ­تواند بر میزان بهره ­وری و تعمیر برای بهبود بهره ­وری بویژه در یک محیط متلاطم و توأم با ناامنی تأثیر گذارد. روح فرهنگ بهبود بهره وری باید در کالبد سازمان دمیده شود که در آن میان نیروی انسانی هسته مرکزی را تشکیل می­دهد. یکی از مهم­ترین اهداف در هر سازمان ارتقاء سطح بهره ­وری آن است و با توجه به اینکه انسان در ایجاد بهره ­وری نقشی محوری دارد درخواست­های او در سازمان اثری کلیدی بجا می­ گذارد(استادزاده، ۱۳۸۷).

در ادامه به صورت خلاصه به تاریخچه، اهمیت بهره ­وری، تعاریف و همچنین عوامل مؤثر در ایجاد و ارتقا شرایط لازم برای بهبود بهره ­وری نیروی انسانی می­پردازیم.

سیر تاریخی مفهوم بهره ­وری

بهره ­وری مقوله­ جدیدی نیست .قدمت نوشته ­ها راجع به آن به سال­های ۴۰۰ قبل ازمیلاد مسیح باز می­گردد. درحدود سال ۱۸۰۰ نقش کارکنان در بهره ­وری شناخته شده بود ولی حدود سال ۱۹۰۰ بود که رویکرد جدید بهره ­وری در فرایندهای صنعتی به منصه ظهور رسید(عبدالهی، ۱۳۹۱).

سوابق این مفهوم نشان می­دهد که بیش از دو قرن پیش، واژه بهره ­وری برای اولین بار به وسیله “کویزنی” در یک مجله کشاورزی استفاده شد. از آن زمان تاکنون این واژه در موارد مختلف و سطوح گوناگون، به ویژه در رابطه با سیستم­های اقتصادی به کار رفته است(تانژن، ۲۰۰۲، به نقل از باقری، ۱۳۸۵). برخی دیگر از صاحب­نظران عقیده دارند واژه بهره ­وری برای نخستین بار توسط فرانسوا کنه ریاضیدان و اقتصاددان طرفدار مکتب فیزیوکراسی(حکومت طبیعت) به کار برده شد. کنه با طرح جدول اقتصادی، اقتدار هر دولتی را منوط به افزایش بهره ­وری در بخش کشاورزی می­داند. در سال ۱۸۸۳ فرانسوی دیگری به نام لیتره مفهوم بهره ­وری را دانش و فن تولید تعریف کرد. ‌در سال‌ ۱۹۵۰ سازمان همکاری اقتصادی اروپا به طور رسمی بهره ­وری را چنین تعریف کرد: بهره ­وری حاصل کسری است که از تقسیم مقدار یا ارزش محصول بر مقدار یا ارزش یکی از عوامل تولید به دست می ­آید. بدین لحاظ ‌می‌توان از بهره ­وری سرمایه، مواد اولیه و نیروی کار صحبت کرد. از دید مرکز بهره ­وری ژاپن^[۷۱]، بهره ­وری یک اولویت و انتخاب ملی است که به افزایش رفاه اجتماعی و کاهش فقرمنجر می­ شود. مرکز بهره ­وری ژاپن از زمان تأسیس آن در سال ۱۹۵۵نهضت ملی افزایش بهره ­وری در این کشور را تحت سه اصل رهنمون ساز به جلو هدایت نموده که عبارتند از: افزایش اشتغال، همکاری بین نیروی کار و مدیریت و توزیع عادلانه ثمره­های بهبود بهره ­وری در میان مدیریت، نیروی کار و مصرف­ کنندگان(طاهری، ۱۳۷۸، به نقل از طالقانی، ۱۳۹۰). و هدف آن را به حداکثر رساندن استفاده از منابع، نیروی انسانی، تسهیلات و غیره به طریق علمی یا کاهش هزینه­ های تولید و گسترش بازارها و افزایش اشتغال، کوشش برای افزایش دستمزدهای واقعی و بهبود معیارهای زندگی، آن گونه که به نفع کارکنان، مدیران و مصرف ­کننده باشد دانسته ­اند. در این دیدگاه انسان ‌به این عقیده و باور می­رسد که می ­تواند کارها و وظایف خود را هرروز بهتر از روز قبل انجام دهد و برای تحقق این باور تلاش می­ کند. با مروری بر تعریف بهره ­وری که از سوی مرکز بهره ­وری ژاپن بیان شد، می­بینیم که بهره ­وری پیوند تنگاتنگی با بحث آموزش، مقوله نگرش و دیدگاه فکری انسان بهره­ور دارد. چنان که برداشت می­ شود(کُردرستمی، ۱۳۷۵).

شروع استفاده از کلمه بهره ­وری در فرهنگ اقتصادی، مربوط به دو قرن قبل است. در بسیاری از نقاط جهان، به ویژه در کشورهای صنعتی، بهره ­وری به عنوان یک طرز فکر و فرهنگ تلقی می­ شود، تفکر پیشبرد و بهبود آنچه که وجود دارد(بارانی، علوی، کرمی و سلیمی، ۱۳۹۲).

اهمیت بهره‌وری

با توجه ‌به این که منابع و امکانات محدودی در اختیار سازمان است و بسیاری از منابع تجدیدناپذیر هستند و یا شکل­ گیری مجدد آن ها سا ل­های زیادی را می­طلبد و یا بعضی از منابع کمیاب هستند، به طوری که فراهم کردن این منابع به صرف هزینه زیاد نیاز دارد و همچنین افزایش جمعیت و در پی آن افزایش مصرف و تولید، روز به روز بر محدودیت منابع می ­افزاید، از این­رو امکان ارضای نیازهای نامحدود با تکیه بر چنین منابع و امکاناتی هرگز میسر نیست .‌بنابرین‏ تنها راه منطقی و امکان­ پذیر، کسب حداکثر بازدهی و فایده از حداقل منابع ‌می‌باشد و این نکته در مسئله بهره ­وری مستتر است و توجه به آن می ­تواند به نفع خود سازمان و جامعه­ای که سازمان در آن قرار دارد باشد(آذر، زارعی و طحاری، ۱۳۹۱).

بهره‌وری، نگرشی فرهنگی است که در آن، انسان فعالیت‌های خود را هوشمندانه- خردمندانه انجام می‌دهد تا بهترین نتیجه را در دستیابی به اهداف مادی و معنوی خود کسب کند. به ‌بیانی دیگر، می‌توان گفت که هدف بهره‌وری، به حداکثر رساندن استفاده از منابع، نیروی انسانی، سرمایه، مواد خام تولیدی، زمان و… به شیوه‌ای عملی از طریق کاهش هزینه های تولید به منظور گسترش بازار، افزایش اشتغال، کوشش برای افزایش دستمزدهای واقعی و بهبود معیارهای زندگی، به شکلی است که به‌نفع کارکنان، مدیران و مصرف‌کنندگان باشد.

۲-۲-۱-۶ اهمیت ایروبیک نسبت به سایر ورزش ها

اکثر افراد تصور می‌کنند که ایروبیک ورزشی انفرادی مثل دویدن و شنا کردن است ولی ایروبیک یک ورزش گروهی است که کار هوازی انجام می‌دهد. به طوری که باعث توسعه بیشتر فاکتورهای آمادگی جسمانی در انسان می شود. مثل قدرت استقامت انعطاف پذیری هماهنگی چابکی تعادل توازن عکس العمل و غیره. ایروبیک باعث می شود که این فاکتورها در بدن انسان زیاد شود و شخصی که درصد بالایی از این فاکتورها را داشته باشد می‌توانیم بگوییم از آمادگی جسمانی مطلوبی بر خوردار است. در این ورزش حضور ذهن تقویت می شود یعنی در اصل حافظه را ورزش می‌دهیم و از افسردگی جلوگیری می‌کند و باعث می شود تا روحیه خیلی خوبی بعد از انجام این ورزش پیداکنیم ورزش ایروبیک برای همه ‌گروه‌های سنی حتی سالمندان کودکان وزنان باردار نیز مناسب است علت اینکه می‌گویند این ورزش حافظه را تقویت می‌کند به خاطر این است که از یک سری حرکات ترکیبی تشکیل شده که با موزیک همراه است و چون ورزشکاران باید حرکات را به ذهن بسپارند نا خوداگاه فکرشان مشغول حفظ این حرکات می شود و ذهن و حافظه را تقویت می‌کند (گچل، باد، ترجمه ی اسماعیل قهرمانی پور، ۱۳۸۵: ایروبیک ، پاورلیفتینگ ، اندام ایده ال (از مبتدی تا پیشرفته )، تلاش، ص ۶۴).

۲-۲-۱-۷ ایروبیک زنان

خانم ها تصور می‌کنند اگر با دستگاه، تمرین بدنسازی کنند، بدن آن ها عضلانی می شود، در این رابطه باید گفت که میزان عضلانی شدن، بین خانم ها و آقایان تفاوت دارد. زیرا بدن خانم ها به علت اختلاف هورمونی با آقایان واکنش متفاوت ‌به این تمرین نشان می‌دهد. چون هورمون تستوسترون نقش تعیین کننده ای در تقویت و بهبود حجم عضلانی دارد و در زنان مقدار این هورمون کم است، در نتیجه تمرینات با وزنه موجب عضلانی شدن آن ها نمی شود، بلکه خانم ها می‌توانند با برنامه خاص ایروبیک و تمرین با وزنه، عضلات خود را سفت تر کنند. سفت شدن عضلات با حجیم سازی آن ها کاملاً متفاوت است. قبل از رسیدن به سن سالمندی و عوارض پیری مهم ترین ورزش برای بانوان، تمرین بدنسازی ایروبیک (کار با وزنه و ایروبیک) است. زیرا با توجه به سودمندی هایی که گفته شد، تمرینات قدرتی بهترین راه برای جلوگیری از پوکی استخوان است. همچنین توصیه می شود که انجام تمرینات ورزشی با برنامه تغذیه ای مناسب همراه باشد (همان منبع).

۲-۲-۱-۸ زنان و فعالیت بدنی

فعالیت بدنی منظم و عادات غذایی خوب می‌تواند سلامت زنان را ارتقا داده و از بسیاری بیماری ها و حالاتی که علت عمده مرگ و میر و ناتوانی زنان جهان است، پیشگیری کند. فعالیت بدنی منظم به پیشگیری از بیماری های قلبی- عروقی کمک می‌کند. این بیماری ها شامل بیماری قلبی، فشار خون بالا و سکته های مغزی، علت یک سوم مرگ و میر زنان در سرار جهان هستند. بیماری های قلبی- عروقی علت نیمی از مرگ های زنان بالای پنجاه سال در کشورهای در حال توسعه است. توأم بودن فعالیت بدنی منظم و تغذیه کافی اصلی ترین و اثرگذارترین راه تنظیم چاقی خفیف تا متوسط و حفظ وزن ایده آل در زنان است. دیابت هتفتاد میلیون زن را در سراسر جهان مبتلا ‌کرده‌است. این میزان در سال ۲۰۲۵ به دو برابر افزایش می‌یابد. تحقیقات جدید نشان داده است حتی فعالیت بدنی منظم و اندک و تغییر رژیم غذایی می‌تواند از نیمی از موارد دیابت غیر وابسته به انسولین، جلوگیری کند. فعالیت بدنی می‌تواند تا حد زیادی به پیشگیری و درمان استئوپروز (پوکی استخوان) کمک کند. زنان مخصوصاً در دوران یائسگی در معرض خطر ابتلای بالاتری نسبت ‌به این بیماری هستند. فعالیت های که در آن وزن بدن را تحمل می‌کنیم مثل پیاده روی، ایروبیک، آهسته دویدن برای بلوغ طبیعی استخوان بندی در دوران کودکی و نوجوانی لازم هستند و باعث کاهش از دست رفتن استخوان می شود. همچنین قدرت عضلانی و تعادل را بهبود می بخشد و خطر افتادن را کاهش داده و به همین خاطر از خطر شکستگی می کاهد. فعالیت بدنی منظم کمک می‌کند تا استرس، اضطراب و افسردگی و تنهایی کاهش یابد. این مخصوصاً در زنان مهم است زیرا میزان افسردگی زنان نسبت به مردان چه در کشورهای توسعه یافته و چه در حال توسعه دو برابر است. فعالیت بدنی به عزت نفس، اعتماد و اطمینان و بهبود مناسبات اجتماعی و وضعیت روانی کمک می‌کند. اگرچه فواید بهداشتی و اجتماعی، فعالیت های بدنی زنان را در مشارکت در این گونه فعالیت ها تشویق می‌کند (همان منبع).

۲-۲-۱-۹ اثرات روانی ایروبیک

ورزش ایروبیک تأثیر مثبتی در کاهش افسردگی افراد دارد. تحقیقات نشان داده است بعد از هشت هفته تمرین منظم ایروبیک بین ۴۵ تا ۵۵ درصد، کاهش قابل ملاحظه ای در افسردگی اتفاق می افتد. ‌بنابرین‏ این تمرینات بر روی کلیه درجات افسردگی خفیف، متوسط و شدید مؤثر است. از طرف دیگر این تمرینات به لحاظ ماهیت انجام، برای پیشگیری و مصونیت افراد از ابتلا به افسردگی روش بسیار مطلوبی محسوب می‌شوند. این نوع ورزش اثرات خوبی به لحاظ تصور از بدن و شناخت توانایی ها به دست می‌دهد. به طوری افراد دارای عزت نفس بیشتری خواهند شد. حس همکاری گروهی و تعاون و شراکت در الگوهای حرکتی در نمایش یکسان عاید خواهد شد. احساس خود کنترلی و اعتماد به نفس در انجام حرکات و اجرا و نمایش توانایی ها به دست می‌آید. حس آزاد زیستی از انجام حرکات ابتکاری و خلاقیت ناشی می شود و نوع منبع کنترل افراد در بلند مدت از منبع بیرونی تبدیل به منبع درونی می شود یعنی سخت کوش، پیگیر و تابع نظم و مقررات می‌شوند و همچنین از فشارهای روانی بدخیم و تحلیل رفتگی انسان می کاهد. اضطراب های ناشی از زندگی و محیط کار را تقلیل می‌دهد. نهایتاًً در شادابی، پویایی و بازتوانی روانی بعد از کارهای سخت و افزایش کارایی و شادمانی و اثر بخشی انسان در زندگی، اثرات قابل توجهی دارد (کورش ویسی، همان، ص ۵۱).